Foucault

Psihijatrijska moć

28.11.1973. (II deo)

O Bentamovom Panoptikonu

Panoptikon Džeremija Bentama iz 1797. godine, nije samo model zatvora, kako se to najčešće smatra – iako je ne na Bentamovom zemljištu u Pentonvilu bio izgrađen jedan zatvor po ovom uzoru – već on može biti model i za bolnicu, školu, radionicu, sirotište, itd. Na prvi pogled Panoptikon jeste skica za čitav niza institucija, ali on je pobliže nešto više – mehanizam, kako to kaže Fuko, “kojim će moć koja deluje ili koja treba da deluje u nekoj instituciji moći da stekne maksimum snage”. Ili, dalje “Panoptikon je množitelj; on je pojačalo moći unutar čitavog niza institucija”.
Panoptikon treba da postigne punu kontrolu pojedinca (i na taj način obezbedi savršenstvo institucije) i to tako što bi, usmerena na telo, moć se manifestovala kao moć nad duhom, koje kontroliše, u suštini, to isto telo.
Da podsetim – Panoptikon ima kružnu strukturu, duž oboda se nalaze samice, povezane hodnikom; sam centar je prazan, a vrhu se nalazi nadzornička kula. Upravo ova nadzornička pozicija treba da bude sakrivena od pogleda – izolovane individue (a uvek je reč o individuama, nikada o mnoštvu) treba da budu svesne da ih neko posmatra, ali ne i da budu sposobne da oni sami individualizuju moć. Ta deindividualizovana moć teži ka uništenju kolektivnosti ili kolektivne solidarnosti kroz konstantnu individualizaciju putem disicipline. Fuko kaže: “Moće je u svom centru kolektivna, ali na strani završne tačke, ona je uvek samo individualna”. Tu nadzornu moć, po Bentamu, može vršiti bilo ko - nadzornik, njegova žena, deca, prolaznik – te se na taj način dobija neka vrsta “anonimne pokretne trake moći” koja se neprekidno odmotava. Tu situaciju Bentam zove “demokratijom” – jer je nadzorna moć svačija i sama pod stalnom kotnrolom.
Panoptikon znači dve stvari, da citiram Fukoa “sve se vidi sve vreme, ali takođe znači da je celokupna moć koja se vrši uvek optički utisak”.
Dakle, pored dostupnosti “nevidljivog” nadzora, konstantne vidljivosti nadziranih, odnosno principa nematerijalne moći koja se ovom prilikom uspostvalja, treba obratiti pažnju na to da je u Panoptikonu, ova “bestelesna” moć uvek povezana sa uzimanjem znanja. U centralnoj, nadzorničkoj tački, dešava se neprekidno zapisivanje, sabiranje, kodifikacija koja stvara “dokumentarnog dvojnika”, kaže Fuko “upisanog u ektoplazmu, onog tela smeštenog u samicu”.
Panoptikon je, tako, mehanizam koji kroz individualizaciju dolazi do saznanja i to saznanju o “čoveku kao radnoj snazi i čoveku kao pojedincu”.
Nasuprot panoptičkom, odnosno disciplinskom društvu, elementi suvereniteta se po Fukou, zadržavaju u porodici i stoga, ona nije poslužila kao uzor, kako se to obično misli, za azil, školu, kasarnu, u opšte sve nstitucije. U porodici se menahizam suvereniteta oličava u ocu koji je taj individualizirni element porodice, stožet, nosilac moći koji se nalazi na vrhu, slično modelu suverena. Drugo, porodicu, a ovde se pre svega misli na njene unutrašnje odnose, nije lako nadizrati, odnosno ona se opire apsolutnom nadzoru. Odnosi unutar porodice pripadaju onima koji se ostvaruju kroz ugovor, odnosno kroz formu rođenja i tako su uspostvaljaju kao pravilo kome nije potrebna verifikacija. To vodi, trećeoj odlici mikrofizike porodice koja više duguje odnosima suvereniteta, nego disciplinskog sistema – a to je da su odnosi unutar porodice neizotopni, sastvaljeni od ugovonih prava, obaveza, i raznolikih veza koje odbijaju monotoniju disciplinskih veza.
Pa ipak, porodica nije anahroni element, već upravo tačka u kojoj se prespajaju jedan i drugi sistem, i na taj način omogućavaju da disciplinski poredak funkcioniše. Jer porodica je, po Fukou, mehanizam prisile koji “ubrizgava” pojedinca u disiciplinske aparate. Opet, porodica kao spojnica funkcioniše kao ono mesto u kome se dešava prelaz ili ponovno usmeravanje iz jednog disciplinskog poretka u drugi, iz jednog dispozitiva u neki sledeći (u slučaju neuspeha). Takođe, u njoj se određuje koji pojedinci nisu u stanju da se uklope u dsiciplinske sistem i koji se stavljaju izvan, koji bivaju odbačeni od društva. Dakle, disciplinsko društvo upravo računa na porodicu, odnosno na njen ineherentni dispozitiv suvereniteta. Fuko zaključuje: “ono što je bilo telo kraljeva u društvima sa mehanizmom suvereniteta, to je porodica u društvima sa disciplinskim sistemom”.
U istorijskom pogledu, porodica u vreme suvereniteta je bila snažna i čvrsta, jer je ličila na druge oblike moći (koji su se takođe zasnivali na dispozitivu suvereniteta), ali je sama ostajala nedovoljno određena, bez jasnih granica, rastapala se u tim drugim odnosima moći na koje je ličila. U disciplinskom društvu porodica je “ćelija” – ograničeni identitet, omođen i uređen putem građanskog zakonika.
Razlozi zbog kojih je sačuvan unutrašnji suverenitet porodice, te “moćne alveole”, kako je zove Fuko, su dvostruki. Sa jedne strane, stoji fenomen, sa početaka industrijskog društva, u osvit stvaranja proleterijata, kada su radinici putovali od posla do posla, ostvarujući pri tom neformalne i vanbračne zajednice. Poslodavci su ulagali sredstva kako bi disicplinovali radnike, odnosno kako bi uspostavili ponovo striktni porodični model (čak i u svom suverenom ključu) kao element sprovođenja uređenja i disiciplinskog poretka. Fuko kaže: “ porodicu...u poduhvatu obnove porodičnog života, ponovo je izlučivalo disciplinsko tkivo, zato što je ona u stvari - ...ma koliko bilo heterogena i zato što je heterogena disciplinskom sistemu – elemnet čvrstine disiciplinskog sistema. “ (Interesantno je ovde primetiti koliko “bioloških” termina i metafora Fuko koristi u svom izlaganju o disiciplinskom sistemu).
A sa druge, stoji fenomen, paralelan sa obnovom, a to je propadanje ili neuspeh porodice. Upravo na njenim krhotinama nastaje “socijalna pomoć/skrb” i čitav niz drugih dispozitiva koji prikrivaju raspadanje porodice, spremni su da je zamene i istovremeno je obnavljaju, ali i “omogućavaju da je se lišimo”.
U tom kompleksnom i isprepeletanom odnosu između ovih “predstraža” disciplinskog sistema (domovi za maloletne delikvente ili siročad) koji se ostvaruju uvek na pseudoporodičan način, Fuko otkriva pojavu onoga što naziva “psi funkcija”, odnosno psihijatrijske, psihološke, psihokriminološke, psihopatološke, psihoanalitičarske funkcije. Ova funkcija se direktno obraća pukotini koja nastaje unutar porodičnog suvereniteta.
Ta “funkcija-psi” ima ulogu da disciplinira neposlušne i to kao što se može videti na primeru nastanka psihijatrije, tako što disciplinuje nefukcionalnog pojedinca kako bi ponovo mogao da bude prikladan član porodice. Psihijatrija kao vid “vis-a-vi-ja u odnosu na porodicu”, postepeno se preliva u sve ostale disciplinske poretke. Tako se u drugoj polovini XIX veka, kako to kaže Fuko, svi disciplinski neposlušni pojedinci počinju da prepisuju problemima u prodici, odnosno u prvoj polovini XX veka, “psi-funkcija” dobija ulogu glavnog kontrollora svih društvenih disciplinskih poredaka, svih disciplinskih institucija. Fuko kaže: “Upravo funkcija-psi odaje temeljno pripadanje porodičnog suvereniteta disciplinskim dispozitivima”, jer je referentna tačka svih psiho-tehnika upravo porodični sistem.
Zbog toga, diskurs istine duboko je vezan za odnos izmešu dusciplinskog dispozitiva i suvereniteta porodice putem učinka “psi-faktora”. Psihoanalizu, od XX veka postaje “diskurs istine od koga polazeći je moguće izvršiti analizu svih disciplinskih institucija”.
Stoga, Fuko upozorava da kritika psihijatrijske institucije u ime diskurska istine (čije je nosilac prorodica), ne oslobađa od disciplinskh stega, već je uvek iznova vraća nazad ka disciplini samoj, jačajući igu između porodično suvereniteta i širokog disciplinskog mehanizma društva kome pripadamo.